Wykluczenie społeczne od wieków dotyka różnych grup. Jedną z najbardziej trwałych form jest marginalizacja kobiet, zarówno w świecie sztuki jak i nauki. Obecnie coraz więcej kobiet zdobywa uznanie, jednak historyczne i systemowe bariery wciąż wpływają na ich postrzeganie i ocenę.
Psychologiczne skutki wykluczenia
Wykluczenie społeczne to proces, w którym jednostka lub grupa zostaje marginalizowana, a jej wartości, osiągnięcia i potencjał są umniejszane i/lub ignorowane. Badania wskazują, że długotrwałe wykluczenie prowadzi do pogorszenia zdrowia psychicznego, w tym depresji, lęków oraz obniżonego poczucia własnej wartości. Kobiety w świecie sztuki, które przez wieki były traktowane jako mniej wartościowe twórczynie, często zmagały się z brakiem uznania. Nie tylko ze strony instytucji artystycznych, jak również krytyków oraz szerokiej publiczności.
Psychologiczne skutki wykluczenia mogą przybierać różne formy. Teoria potrzeby przynależności Baumeistera i Leary’ego (1995) zakłada, że ludzie posiadają wrodzoną potrzebę przynależności do grupy. Jej brak może prowadzić do poczucia osamotnienia i wyobcowania. W przypadku kobiet-artystek, wykluczanie ich z głównego nurtu sztuki powoduje uczucie alienacji. Dodatkowo pozbawia je możliwości pełnego wyrażania swojej tożsamości poprzez twórczość.
Badania pokazują, że osoby doświadczające wykluczenia mogą reagować stanem poznawczej dekonstrukcji, co jest szczególnie charakterystyczne dla osób w tzw. sytuacji przedsamobójczej. Stan ten objawia się: emocjonalnym zobojętnieniem, zmienionym postrzeganiem czasu, nasilonymi myślami o bezsensowności oraz unikaniem skupiania na sobie uwagi. Dochodzi również do ogólnego uczucia bezwładu (Baumeister, 1990).
Te symptomy są często widoczne u osób wykluczonych, gdzie emocjonalna obojętność pełni funkcję obronną, pomagając im zdystansować się od bólu i cierpienia (Twenge, Catanese i Baumeister, 2003). Stan poznawczej dekonstrukcji nie jest krótkotrwałą reakcją ucieczkową. Wiąże się z poważnymi objawami psychopatologicznymi (Stanik, 2013). Objawy te są niepokojące, sugerują bowiem zachwianie równowagi funkcjonowania psychicznego, co wymagają interwencji terapeutycznej.
Wykluczenie instytucjonalne i jego wpływ na sztukę
Instytucje artystyczne, takie jak muzea, galerie czy szkoły artystyczne, długo stanowiły barierę dla kobiet. Analiza przeprowadzona przez National Museum of Women in the Arts wykazała, że mniej niż 5% dzieł w nowojorskich muzeach sztuki współczesnej jest autorstwa kobiet. Jednak w USA stanowią one około 51% absolwentów szkół artystycznych.
Tego rodzaju wykluczenie instytucjonalne można uznać za formę systemowej dyskryminacji. Prowadzi to do obniżenia statusu kobiet-artystek w oczach opinii publicznej i branży artystycznej.
Według teorii statusu Webera (1946), grupy o wyższym statusie społecznym mają lepszy dostęp do zasobów, takich jak prestiż i uznanie. Kobiety-artystki, które systematycznie nie są uwzględniane na prestiżowych wystawach i w konkursach, doświadczają strukturalnego wykluczenia, co prowadzi do ich marginalizacji.
Badania Amy Cuddy, Susan Fiske i Petera Glicka (2008) wprowadziły tzw. model ciepła i kompetencji. Model ten analizuje, jak różne grupy społeczne są postrzegane w kontekście ich statusu i roli w społeczeństwie. Według badań osoby o niskim statusie społecznym, np. biedne czy niewykształcone, są często postrzegane jako mniej kompetentne. Dodatkowo, są one uznawane za mniej godne zaufania. Takie postrzeganie przyczynia się do ich dalszej marginalizacji i wykluczenia społecznego.
Badanie „Warmth and Competence as Universal Dimensions of Social Perception: The Stereotype Content Model and the BIAS Map”, opublikowane w Journal of Personality and Social Psychology, podkreśla wpływ tych stereotypów na proces wykluczenia. Podobne mechanizmy można zaobserwować w przypadku kobiet w sztuce, gdzie marginalizacja może wynikać z uprzedzeń dotyczących ich kompetencji i statusu. Współczesne badania pokazują, że osoby z grup wykluczonych częściej odczuwają niską samoocenę i brak pewności co do swoich możliwości.
Wpływ wykluczenia na tożsamość artystyczną kobiet
Teoria tożsamości społecznej (Tajfel, 1979) zakłada, że ludzie kształtują swoje poczucie tożsamości na bazie przynależności do określonych grup. W przypadku kobiet-artystek ich tożsamość twórcza była często podważana przez społeczne oczekiwania i patriarchalne normy. Zepchnięte na margines świata sztuki, walczyły o uznanie i możliwość wyrażania siebie.
Tego rodzaju doświadczenia mogą prowadzić do wewnętrznego konfliktu. Artystka odczuwa wówczas presję, by podporządkować się dominującym standardom estetycznym. Jednak te standardy niekoniecznie i nie zawsze, odzwierciedlają jej osobiste przekonania czy sposób ekspresji artystycznej.
Nie można nie zauważyć, że kobiety często doświadczają „syndromu oszusta” (Clance i Imes, 1978). Pojęcie to odnosi się do zjawiska, w którym osoby, mimo swoich osiągnięć, odczuwają brak kompetencji. Uważają one, że ich sukcesy są wynikiem przypadku, a nie ich umiejętności. Często żyją w lęku i ogromnym napięciu, że „wyda się” przed innymi, że ich sukces nie wynika z zasług czy działania, a ze szczęścia lub przypadku.
Badania pokazują, że syndrom ten szczególnie dotyka kobiet pracujących w zawodach zdominowanych przez mężczyzn. Dotyczy to zwłaszcza branż takich jak sztuka czy nauka, gdzie presja jest wyjątkowo duża. Wynika to z ciągłego wykluczania i niedoceniania ich wkładu, co dodatkowo obniża ich pewność siebie.
Wykluczenia jako doświadczenie bolesne na poziomie psychicznym i fizycznym
Wiele badań wskazuje na to, jak silnym, trudnym i wręcz bolesnym doświadczeniem może być wykluczenie społeczne, zarówno na poziomie psychicznym, jak i fizycznym. Badanie Krossa i współpracowników (2011) pokazuje, że odrzucenie społeczne aktywuje te same obszary mózgu, które odpowiadają za odczuwanie fizycznego bólu.
Badanie opublikowane w Proceedings of the National Academy of Sciences wykazało, że społeczna izolacja to nie tylko doświadczenie emocjonalne. Ma ona również wpływ na organizm w sposób fizyczny. Odrzucenie społeczne wywołuje reakcje, które mogą być równie silne jak odczuwanie fizycznego bólu. To pokazuje, jak głęboko wykluczenie może wpływać zarówno na świat emocji oraz zdrowie psychiczne i fizyczne jednostki.
Teoria umysłu a wykluczenie
Carol Dweck, w teorii umysłu (2006), porusza kluczową kwestię wpływu przekonań na ocenę innych ludzi. W książce Mindset: The New Psychology of Success wprowadza pojęci „stałego” i „rozwojowego” podejścia do osobowości. Podejście „stałe” zakłada, że cechy osobowości i zdolności ludzi są niezmienne, co sprzyja utrwalaniu stereotypów i ogranicza możliwości rozwoju. Z kolei podejście „rozwojowe” opiera się na przekonaniu, że ludzie mają zdolność do zmiany i rozwoju.
W kontekście wykluczenia kobiet w sztuce, podejście „stałe” może przyczyniać się do utrwalania krzywdzących ocen i stereotypów. Z kolei podejście „rozwojowe” stwarza szansę na nowe możliwości i bardziej sprawiedliwą ocenę ich talentu.
Współczesne artystki jako agentki zmiany
Pomimo historycznego wykluczenia, współczesne artystki coraz częściej zyskują uznanie za nowatorskie podejście do sztuki. Przykłady takie jak Jenny Saville, która kwestionuje tradycyjne kanony piękna, przedstawiając ludzkie ciało w sposób odważny, wychodząc poza kanony „obsesji piękna”, pokazują, że kobiety-artystki mają realny wpływ na redefiniowanie tego, co jest uważane za sztukę. Ich prace nie tylko sprzeciwiają się patriarchalnym normom, a także zachęcają do dyskusji na temat tożsamości, różnorodności, cielesności i akceptacji.
Saville, znana ze swoich monumentalnych przedstawień ciał w nietypowych pozach, przełamuje ograniczenia narzucane kobietom-artystkom, których twórczość była redukowana do delikatnej, „kobiecej” estetyki. Dzięki temu nie tylko obala artystyczne bariery, ale także tworzy przestrzeń, w której kobiety mogą swobodnie badać i wyrażać swoją tożsamość w sztuce.
Więcej o Saville i innych artystkach przeczytasz w artykule: Kobiety w sztuce – perspektywa psychologiczna i seksuologiczna
Natomiast z artykułu Różnorodność reprezentacji kobiet a ich postrzeganie siebie dowiesz się, jak różnorodność reprezentacji kobiet, również w sztuce wpływa na ich postrzeganie siebie.
Podsumowanie
Wykluczenie kobiet ze świata sztuki ma głębokie korzenie w społeczeństwie patriarchalnym, które przez wieki marginalizowało ich twórczość. Psychologiczne skutki tego wykluczenia są złożone i obejmują negatywny wpływ na zdrowie psychiczne, poczucie własnej wartości oraz tożsamość artystyczną.
Jednak współczesne badania oraz działania artystek pokazują, że te bariery można przełamywać. Kobiety w sztuce, takie jak Jenny Saville, walczą o swoje miejsce oraz inspirują innych do zmiany sposobu, w jaki postrzegamy sztukę i role płciowe.
Sztuka jest potężnym narzędziem do wyrażania i transformowania doświadczeń wykluczenia. Przełamanie tych barier jest walką o uznanie i redefinicją norm, które od wieków ograniczały twórczy potencjał kobiet.
Bibliografia
- Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: Desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological Bulletin, 117(3), 497–529. https://doi.org/10.1037/0033-2909.117.3.497
- Clance, P. R., & Imes, S. A. (1978). The imposter phenomenon in high achieving women: Dynamics and therapeutic intervention. Psychotherapy: Theory, Research & Practice, 15(3), 241–247. https://doi.org/10.1037/h0086006
- Tajfel, H., & Turner, J. C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. In W. G. Austin & S. Worchel (Eds.), The social psychology of intergroup relations (pp. 33–47). Monterey, CA: Brooks/Cole.
- National Museum of Women in the Arts. (n.d.). Get the facts: Women in the arts. https://nmwa.org/advocate/get-facts
- Weber, M. (1946). Class, status, party. In H. H. Gerth & C. Wright Mills (Eds.), From Max Weber: Essays in sociology (pp. 180–195). Oxford University Press.
- Wilczyńska, A. (2013). Uwarunkowania radzenia sobie z młodzieżą w sytuacjach zagrożenia wykluczeniem społecznym. Wydawnictwo Uniwersytety śląskiego Katowice
